Schieten of Schrijven?

Eerder dit jaar werd in Langbroek een bescheiden tentoonstelling georganiseerd, ter gelegenheid van zeventig jaar bevrijding. Een een samenwerking waarvoor verschillende lokale organisaties en verzamelaars van oorlogsmemorabilia de handen ineensloegen. Mijn vader en ik werden gevraagd mee te doen omdat we wat van de dorpsgeschiedenis weten en er oude foto’s van verzamelen.

Het werd al snel duidelijk dat er veel meer was dan we aanvankelijk dachten. De verzamelaars brachten hun pronkstukken en er kwam een stroom van locale anekdotes en verhalen op gang. Maar toen we begonnen met inrichten leek het meer op een magazijn met militaria en oorlogssouvenirs dan op een tentoonstelling.

Mijn vader bezig met het inrichten van een vitrine.

We hadden een paar dagen nodig om er een lijn in aan te brengen. Objecten werden verplaatst, foto’s in lijsten gedaan en bijschriften geschreven. Alles werd in chronologische volgorde geplaatst om de geschiedenis van de oorlog te vertellen, vanuit het perspectief van een klein dorp als Langbroek.

Terwijl we hiermee bezig waren kwamen verschillende dorpsgenoten binnenlopen, met anekdotes en verhalen. Maar ook met zorgvuldig bewaarde foto’s, pamfletten, bonkaarten en andere spullen. Er werd zelfs een oude legerjeep binnengebracht!

Het “Handvest van de Vrijheid”

Tijdens deze week kregen we van een vriendin een klein boekje. Oud, beduimeld, zonder kaft. De titel luidde: “Handvest van de Vrijheid”. Het werd in 1943 uitgegeven door de “Voorlichtingsdienst der Nederlandse Regeering” in Londen. De pagina’s waren gevuld met quotes over vrijheid van beroemde mensen; Homerus, Plato, Rousseau, Dante, Thomas van Aquino, Kant, Einstein, maar ook Churchill, Stalin (er zaten veel communisten bij het verzet), Roosevelt en koningin Wilhelmina…
Wat zoeken over het internet leerde dat er twee versies van dit boek bestaan. Een gedrukt op bijbelpapier, gemaakt voor verspreiding onder het Nederlandse verzet. Als een soort morele steun, maar ook om een nieuwe ideologische basis te vormen, waarop de staat na de oorlog gefundeerd kon worden. De editie op dikker papier werd in Engeland verkocht onder de Nederlanders die daar in ballingschap zaten.

Toen we dit boekje aan een van de verzamelaars – een oud-militair – lieten zien schudde hij zijn hoofd en zei misprijzend: “Ja, als je niet kan vechten moet je schrijven…”

Lezingen

Alle objecten kregen een plaats in de tentoonstelling of werden gebruikt in de powerpoint-presentatie bij de lezingen. Eén in de middag, voor de hoogste groepen van de plaatselijke basisscholen. En de avond ervoor voor iedereen die maar interesse had…

De opkomst was overweldigend, de mensen pasten maar net in het zaaltje. Meer dan 150 mensen in een afgeladen dorpshuis. We gingen op reis door de oorlogsjaren, langs het verzet, de voedseldistributie, bombardementen, mensen die waren gedeporteerd, ondergedoken of gedood. Maar ook de verhalen van de bevrijding en de feesten die achteraf gegeven werden. Grappen en tragedies, voetnoten en grote gebeurtenissen; de dingen die een gemeenschap kenmerken.

Wanneer ik research doe voor projecten, dompel ik me volledig onder in de materie. Informatie stapelt zich op en onderlinge verbanden worden gevormd. Vaak met iemand of een aantal mensen die er ook in duiken als sparringpartner. We plaatsen dingen in perspectief en probeer ze aan elkaar te koppelen. Als een sneeuwbal die van een berg rolt, wordt het verhaal groter en groter. Aan de hand van lokale gebeurtenissen, bekende plaatsen en anekdotes wordt de grote lijn van de geschiedenis verteld.

Soms lopen we dagelijks langs plaatsen waar belangrijke dingen zijn gebeurd, zonder het te weten of beseffen. Maar als de stenen van sommige gebouwen konden spreken, zou er geen eind aan de verhalen komen.

Maar terwijl we hiermee bezig waren gebeurde er iets. Er begonnen zich overeenkomsten af te tekenen met het heden. In eerste instantie schudde ik m’n hoofd, deels uit ongeloof en deels omdat ik het niet durfde te zien. Maar het bleef me achtervolgen. Het beangstigde me; varen we werkelijk op ramkoers de ondergang tegemoet?

En ik ben me er van bewust dat het veelgehoorde idee dat geschiedenis zich herhaalt niet klopt; de omstandigheden zijn altijd anders. Maar dat wil niet zeggen dat we niets kunnen leren van de fouten die in het verleden gemaakt zijn.

Het Interbellum

De aanloop naar de Tweede Wereldoorlog: De wereld likt haar wonden na de Eerste Wereldoorlog. Deze sloeg diepe wonden. Duizenden jonge mannen zijn omgekomen in de loopgraven en vele anderen zijn gewond geraakt. Duitsland gaat gebukt onder de herstelbetalingen die hen met de Vrede van Versailles zijn opgelegd. Doordat de overheid geld bij laat drukken stijgt de inflatie tot ongekende hoogte. In 1929 crashen de beurzen in Amerika en een wereldwijde crisis zet in. De jaren ’30 zullen de geschiedenis ingaan als de crisisjaren. De geldontwaarding en werkloosheid leiden tot honger en ontevredenheid onder de bevolking.

Nieuwe ideologieën beginnen hun opmars. Het Communisme in Rusland. In Italië wint het gedachtengoed van de “Fasci di Combattimento” met hun leider Benito Mussolini terrein. In Duitsland en Nederland volgen de “Nationalsozialistische Deutsche Arbeiterpartei” (N.S.D.A.P.) van Adolf Hitler en de “Nationaal Socialistische Beweging” (N.S.B.) van Anton Mussert.

“Wij eisen vrijheid en brood”

In 1933 wint de partij van Hitler de verkiezingen in Duitsland. Hun boodschap is duidelijk: Duitsland heeft de Eerste Wereldoorlog verloren omdat ze verraden werden door een internationaal complot van Joden en Communisten. Onder leiding van Hitler zou Duitsland weer zelfvertrouwen krijgen en welvarend worden. Het grote Germaanse Rijk zou zegevieren en de plaats krijgen die het toekwam, aan de top van de menselijke beschaving.

Hitler bracht zijn boodschap met groot raffinement. Door slim gebruik te maken van de nieuwe media, die hij als een ware spindokter bespeelde. Met eenvoudige korte zinnen en termen die hij keer op keer herhaalde, sleet het langzaam in het nationale geheugen in. Hitler bracht zijn boodschap met groot raffinement. Door slim gebruik te maken van de nieuwe media, die hij als een ware spindokter bespeelde. Met eenvoudige korte zinnen en termen die hij keer op keer herhaalde, sleet het langzaam in het nationale geheugen in. Hitler bracht zijn boodschap met groot raffinement. Door slim gebruik te maken van de nieuwe media, die hij als een ware spindokter bespeelde. Met eenvoudige korte zinnen en termen die hij keer op keer herhaalde, sleet het langzaam in het nationale geheugen in.

Ziet u hoe het werkt? Lees het nog een paar keer en die zinnetjes blijven voor altijd in je geheugen gegrift.

Maar wat heeft populisme er mee van doen?

Hitler was een populist avant la lettre, die zei wat de mensen graag wilden horen. Ze hoorden graag dat de crisis niet hun schuld was, maar dat deze te wijten was aan anderen. Een zondebok werd gevonden in mensen die ‘anders’ waren; Joden, Zigeuners, Homo’s, Getuigen van Jehova.

In een eerdere blog vergeleek ik het gedrag van populistische politici met dat van de Rattenvanger van Hamelen. Hij lokt zijn slachtoffers met betoverende muziek, en zal niet stoppen voor ze in zijn val gevangen zitten. Hij geeft ze precies wat ze willen horen; herhaal wat ze het meest dwars zit en benadruk het. Versterk het idee dat ze het bij het rechte eind hebben, en ridiculiseer de kritiek van anderen. Versimpel het zodat iedereen het begrijpt en denkt dat je “klare taal” spreekt. En – heel belangrijk – en breng er wat humor in, met wat entertainment steek je al snel uit boven toch ietwat saaie grijze muizen van de politiek. Bespeel de massa’s, stimuleer ze om het hardst schreeuwen en de zondebok die je opwerpt de schuld te geven.

De retoriek en werkwijze is keer op keer vrijwel hetzelfde:

• Liefde voor het “Vaderland” staat voorop.
• De “eigen cultuur” wordt aangemerkt als de meest hoogstaande die er bestaat.
• De grenzen moeten gesloten worden.
• Immigratie en culturele diversiteit is een verzwakking van en zelfs een bedreiging voor het eigen volk.
• De schuld voor sociale ongelijkheid en misstanden wordt neergelegd bij een zondebok.
• De roep om streng op te treden tegen alles wat maar een beetje anders is.
• Iedere vorm van tegenstand wordt geridiculiseerd, afgedaan met dooddoeners en moet monddood gemaakt worden.
• Een bijna religieuze verering van de ‘sterke leider’.

Onze eigen rol.

Het is te gemakkelijk om alle schuld op de rattenvanger te laden. Dat zou onze eigen rol hierin diskwalificeren. Een populist wordt gecreëerd door de mensen zelf. Hij of zij is een reflectie van de onvrede die onder het volk leeft. Eigenlijk is deze persoon een opportunist, die – voor eigen gewin – gebruik maakt van de ergernissen van de gewone man. En in het kielzog volgt een heel legertje van andere opportunisten, aangetrokken door deze dromen van rijkdom en vooral macht.

U en ik hebben zelf de verantwoordelijkheid om te voorkomen dat deze verschrikkelijke geschiedenis zich herhaalt. Door ons bewust te zijn, wakker te blijven, kritisch te luisteren naar wat politici zeggen en vooral wat ze doen. Zijn de prachtige vergezichten die ze schetsen realistisch? Of is het simpelweg meer betoverende slaapmuziek? Proberen ze werkelijk iets goed te doen? Of is het vooral gericht op hun eigen gewin? Spelen ze geen spelletje met ons? Of zijn ze alleen uit op zendtijd, kijkcijfers en blauwe zetels?
Een van de grootste nationale hobby’s van Nederland is zaniken. Over het weer, de benzineprijs, televisieprogramma’s en (favoriet!) de politiek. Tweederde van onze populatie is het niet eens met de politici waar de andere (!) tweederde op gestemd heeft…
Ergens klopt er hier iets niet…

Stemmen is een (voor)recht. Een privilege wat hard bevochten is door mensen die ons voorgingen. Algemeen kiesrecht moet de honderdste verjaardag nog gaan vieren. En vrouwenkiesrecht is zelfs nog een jaartje jonger. En in veel landen op de wereld is het niet vanzelfsprekend en/of gang van zaken zeer discutabel.
Maar met dit recht komt ook een verantwoordelijkheid. Een democratie valt of staat met een goed-geïnformeerde, weldenkende en goed opgeleide burger. Het is geen spelletje, geen televisieshow waar het het knapste koppie, de charmantste glimlach of de meest humoristische kandidaat gaat. Als je niet weet waarvoor je gaat stemmen of waar je op moet stemmen: zorg dat je geïnformeerd raakt. En als je daar geen zin in hebt: stem niet. Dat recht is er ook, maar zeur dan achteraf ook niet over de uitkomst. Er zijn te veel mensen die het niet nodig vinden om te gaan stemmen, maar wel blijven sjacherijnen dat er “nooit wat verandert”, of dat zij “nooit gevraagd worden” naar hun – vrij prominent aanwezige – mening.
De verkiezingen zijn het moment wanneer naar de opinie van normale burgers gevraagd wordt. De beste kans om “die daar in Den Haag” te laten weten wat we vinden.
Dat is waar het woord democratie vandaan komt. Het Griekse”dêmos” (volk) and “krátos” (macht).

Echo

De minachting in de woorden van de oud-militair trof me; “Ja, als je niet kan vechten moet je schrijven…”
Ergens klopt het wel, maar ook omgekeerd; Wie niet kan schrijven zal waarschijnlijk sneller naar een wapen grijpen om te vechten. Dat hebben we gezien met de aanslagen op de redactie van Charlie Hebdo in Parijs, of de recentere aanslagen in Frankrijk, maar ook België en de VS. Zowel door moslims als christenen, die kiezen om te communiceren met geweld in plaats van woorden.

Op het moment dat het gezegd werd had ik geen passend antwoord klaar. Maar zijn woorden bleven in m’n gedachten hangen, waar ze tot op de dag van vandaag na-echoën. Aan het eind van de lezing legde ik daarom het verhaal even stil, stopte de vrolijke verhalen en anekdotes, om het bovenstaande te vertellen.

Omdat we allemaal de foto’s van de holocaust kennen, de massamoord op industriële schaal. We zijn geschokt en zeggen: “Dat NOOIT meer!” Maar wat doen we er zelf aan? Proberen we het te voorkomen? Of laten we ons verleiden door politici met mooie praatjes? Iemand die ons in slaap wiegt door te vertellen dat de problemen die in onze samenleving spelen, de schuld zijn van een zondebok. Daarmee doen we hetzelfde als onze voorouders. We schuiven onze problemen af op moslims, vluchtelingen of immigranten.

Natuurlijk voelde enkele mensen zich hierdoor aangevallen, of reageerden ontwijkend; ze waren gekomen om melancholische verhalen over vroeger te horen. Een avondje entertainment, niet om op hun verantwoordelijkheden gewezen te worden. Zeker niet door een jonge snotneus met een vreemde manier van denken, die vragen stelt bij alles waar ze voor staan.

Maar ik vertel dit verhaal omdat het onze gezamenlijke verantwoordelijkheid is. Zowel die van u als die van mij. En ik schrijf het omdat ik iemand ben die kiest voor schrijven in plaats van schieten. Ik ben geen vechter, nooit geweest ook. Tegen geweld heb ik weinig anders te weer te stellen dan het maken van muziekinstrumenten, fragiele kunstwerken van hout.

Maar ik ben ook geen politicus. Macht interesseert me niets, en het hebben ervan zou me vervullen met angst. Omdat met macht ook de verantwoordelijkheid voor het welzijn van die persoon samenhangt. Veel politici lijken dat te hebben vergeten, en gaan enkel voor hun eigen belang.

Het spijt me als deze verhandeling u wat voor manier dan ook beledigt. Dat is niet de bedoeling. De intentie is juist om u te bemoedigen. Aan te moedigen op te staan, kritisch te luisteren en u een goed beeld te vormen. En dan tot een weloverwogen oordeel te komen. Luisteren naar anderen is goed, maar zelf denken is minstens zo belangrijk. Denk er niet te licht over, maar wees letterlijk en figuurlijk zorgvuldig. En laat mij dan eindigen met de wens waarmee ik ook de lezingen beëindigde:

Dat we over dertig jaar, het eeuwfeest van de bevrijding mogen vieren; en niet tien of twintig jaar na de derde wereldoorlog…

(Deze blog verscheen eerder in het Engels onder de titel “To fight or to Write?”)